Er þjóðin í hlekkjum hugarfarsins?

Ísland var öldum saman nær óþekkt land á mörkum hins byggilega heims. Það var Ultima Thule, landið yst í norðri, fyrst setið af þræli og ef til vill nokkr­um munk­um. Þar grúfði myrkur yfir djúpinu stóran hluta árs, en á hásumri gátu einsetumenn týnt af sér lýs að nóttu til.  

Á landi þessu þróaðist sér­kennilegt mann­líf í drungalegum moldarkofum og afskekktum dalverpum, þar sem grá­mosinn glóði og eldfjöllin spúðu. Þar ríkti blóðhefnigjarnt lýð­ræðis­sam­félag, með fjölda smákónga, sem troða reyndu börnum sínum undir hvert annað og planta niður kirkju á hverjum hóli, einkum til að sanka að sér tíundar­greiðslum.

Í sam­búð elds og ísa hélt til stolt eyþjóð í landi, sem hafði „með harð­ær­­um, jarð­­skj­álftum, eld­gosum og með sinni kjána­legu ­legu á jarð­hnett­in­um strá­­drep­ið hv­orki meira né minna en helming þjóð­ar­innar og gert þús­­­und­ir manna að flæk­ingum, lúsugum aumingj­um, niður­setningum, þjóf­­um og ræn­­ingjum.”[1] 

Þeir fáu meginlandsbúar, sem vissu eitthvað um landið, fengu gjarnan fréttir sínar úr ferðasögum manna, sem jafnan dæmdu það og lands­menn sjálfa eftir eigin viðmiðunum. Þá var jafnan greint rangt frá aðstæðum og farið ófögrum orðum um hætti þjóðarinnar. Frásagnir manna eins og Dietmars Blief­kens og annarra froðusnakka æstu Íslendinga til reiði,[2] enda væri illa að þeim vegið. Á hinn bóg­inn er ljóst, að nokkuð af hinum ófögru frásögnum erlendra ferðalanga átti við rök að styðjast. Íslendingar gátu þó afsakað sig með því, að land þeirra hafði öldum saman verið einangrað frá umheim­inum og íbúarnir að­eins haft nokkra glugga til að gægjast út um eða hleypa inn um fersku lofti. 

Hin þjóðkunna Íslandssaga er að stærstum hluta skrifuð af mönn­um, sem grundvölluðu skoðanir sínar á þjóðernissinnaðri ofurást á landsins gæðum og í­búanna göfugleika. Samhliða því að móta söguvitund þjóðarinnar stigu þeir á stokk og kröfðust sjálfstæðis frá aldalangri kúgun Danakóngs eða brottreksturs erlendra tindáta, sem héldu til einhvers staðar úti í hrauni og borguðu stórfé fyrir að verja þetta land fyrir væringjaþjóð af fjarlægu landi. 

Það væri því ekki landið sjálft, sem gert hafði helming þjóðarinnar að lúsugum aum­ingjum og niðursetn­ingum, heldur hið útlenda vald og svikræði óþjóðhollra aft­aníossa þess hér á landi. Síðan hóf hið breska heimsveldi að senda hingað her­skip til að verja þorskaþjófa sína, svo skyndilega urðu enskir sæfarendur allra tíma að eljum Ís­lendinga líka. Af þeim sökum voru t.d. enskir kaupmenn, sem veru­lega bættu hag Íslendinga á 15. öld, úthróp­aðir og gerðir að hinum verstu skúrk­um.  

Á móti var jafn­vel Björn ríki Þor­leifs­son hirðstjóri, einn mesti þrjótur Ís­lands­sög­unnar, gerður að þjóðhetju fyrir að hafa rænt Eng­lendinga þessa og liðið píslarvætti af höndum þeirra í ránsferð að Rifi 1467.[3] Hetja þessi, sem reið um héruð með ribböldum og rumparalýð, hafði sölsað undir sig stóreignir víða um land, jafnan með vafasömum hætti. Hann réðist jafnvel á Skálholtsstað þegar biskups­laust var. Þar rændi hann og ruplaði, og skeytti lítt um helga dóma og eignarétt. Vegna þjóðrembings sumra sagnaritara var þessi mesti glæpamaður Íslandssög­unnar gerður að þjóðhetju fyrir það helst, að hafa byrjað að ræna útlendinga, þegar hann gat ekki stolið meiru frá íslenskum ættmennum sínum. 

ER EKKI ÍSLAND Í DAG Í RAUN NOKKUÐ SVIPAÐ ÍSLANDI HIÐ FORNA?

 

[1] Þórbergur Þórðarson: Rauða hættan (Rvík 1935), 160-161.

[2] Frásagnir þessar eru teknar saman í; Glöggt er gests augað.

[3] Sjá t.d.: Björn Þorsteinsson: Tíu þorskastríð (Rvík 1975).