Óvinir ríkisins?

Ég hef verið að glugga í bók Guðna Th. Jóhannessonar, Óvinir ríkisins, nú síðustu daga. Bókin er að mörgu leyti mjög athygliverð og að mínum dómi ein af bestu bókum ársins. Ég hef svosem ekki mikið við hana að athuga, fræðilega, enda skortir mig gögn og þekkingu á ákveðnum atriðum, sem þar eru rædd. Þegar ég les fræðibækur sagnfræðinga set ég mig jafnan í ákveðnar stellingar; sumum treysti ég ekki til að hafa unnið vinnuna sína, jafnan af fyrri reynslu, en öðrum treysti ég og les bókina án þess að hafa smásjá á vinnubrögðum og efnisinnihaldi. Guðni er einn þeirra, sem ég treysti til að fara með rétt mál, þ.e. ég treysti vinnubrögðum hans og heilindum Það mál er því afgreitt.

En mér finnst samt vanta svolítið framan á bókina, t.d. erlendar skýrslur um íslenska kommúnista frá því snemma á þriðja áratugnum, þar sem m.a. íslensk stjórnvöld eru vöruð við starfsemi þeirra. En auðvitað getur enginn sagnfræðingur fundið allar heimildir. Þetta atriði skiptir þó engu máli fyrir samhengið.

En mig langar til að draga hér fram gamlan pistil, sem ég skrifaði fyrir löngu, en hafði aldrei fyrir að birta. Hann kallaði ég þá DRAUMSÝN KOMMÚNISTA og birti hér óbreytta.

Á fjórða áratugnum komst í tísku að líta í austurveg. Gerska ævintýrið var í upp­sveiflu og skó­sveinar stálbóndans í Kreml streymdu hverjir á fæt­ur öðrum austur til Bjarma­lands. Í kennslustofum Kominterns fengu föngu­­legir ungir Íslendingar uppfræðslu í fagnaðarerindi sósíalismans og út­breiðslu þess til föður­húsa sinna. Nokkrir Íslendingar sóttu til að mynda Lenín-skól­ann í Moskvu þar sem mönnum var kennt að skipuleggja og reka undir­róðurs­starfsemi og vopnaskak hvers kyns. Aðrir sátu í Vestur-há­skólanum svo­kallaða (KÚNMZ) og lærðu þar marxísk fræði og annað mis­jafnlega gagn­­legt. Sovét-Ísland var draum­ur margra mætra manna og þegar þeir losn­­uðu loks við timbur­menn byltingar­innar afréðu þeir að stofna sér­stakan komm­­ún­ista­­flokk á Ís­landi 1930, þótt vitaskuld hafi háu herrarnir í Moskvu orðið að sam­þykkja ráða­haginn fyrir sitt leyti. Mark­mið komm­únista­flokks­­ins var að koma á sósíalísku skipulagi á Íslandi í stíl við það sem reist hafði verið á rústum rúss­neska keisara­dæmisins.    Markmið íslenskra kommúnista komu mjög skilmerkilega fram í rit­deilu Ein­ars Olgeirssonar við Jónas frá Hriflu á fjórða áratugnum. Deildu þeir félag­ar­nir hart um samvinnustefnu og kommúnisma og þá þjóð­félags­gerð sem fylgis­­­menn hvorrar stefnunnar um sig lögðu fram á vett­vangi stjórn­­mála. Í síð­ustu svargrein Einars fjallaði hann um fram­tíðarsýn komm­­ún­ista fyrir Ís­land. Þar boðaði hann þjóðnýtingu, aukin út­gjöld rík­is­­ins, auk­­in viðskipti við sósíal­ísk eða hálf-sósíalísk lönd, út­rýmingu frjálsr­ar sam­­keppni, „inn­rætingu” æsku­lýðs­ins, ríkis­­einkasölur, erlendar lán­­tökur og fleira í þeim moll.[1] Hann taldi einnig að alþýðan þyrfti ekki að óttast auð­magnið í land­inu en  

[ú]rhrakið úr íslenzkri auðmannastétt kemur til með að beita öllum ráðum, allt frá skemmdarverkum… og til vopnaðrar uppreisnar, ef það þorir… Vopn­uð upp­reisn auðvaldsins gegn lýðræðinu, — líklega studd frá Þýska­landi, er vafa­laust langhættulegasta formið, sem mótspyrna auð­valdsins gegn lögum og rétti lýðræðisins getur tekið á sig. — En það er um leið lang­hættulegasta formið fyrir auðmannastétt Íslands.[2] 

En hvernig átti alþýðan að ná völdum? Jú, með því að sameina vinstri flokk­ana þrjá: Kommúnistaflokkinn, Alþýðuflokkinn og Framsóknar­flokk­­­­inn undir stj­órn kommúnista. En galli var á gjöf Njarðar. „Alþýðu­flokk­ur­inn og Fram­sókn þurfa að losna við ótt­­ann af hringa- og banka­valdinu, flokks­principið í emb­ætta­veitingum, yfir­hylm­inguna með af­brot­­um sinna manna, yfirdrottn­unar­afstöðuna til alþýð­unn­ar og met­ing­inn og misklíð­ina milli flokkanna…[og] verj­ast spillingunni í þeim sjálf­um.”[3] Þegar slíkum hrös­unarhellum hefði verið rutt úr vegi myndi öfl­­ug vinstri stjórn undir for­ystu kommúnista taka völdin á Íslandi. En hvað svo? Hvað myndi ger­ast ef kommúnistar kæmust til valda?    Einar Olgeirsson ímyndaði sér að alþýðuflokkarnir þrír næðu völdum á Ís­landi í kosningum 1942. Næstu árin færu í framkvæmd sósíalískrar at­vinnu­­stefnu í ætt við búskap Kremlarbóndans. Að lokinni fyrstu fimm ára áætlun­inni, árið 1947, væri ástand þjóðfélagsins orðið breytt: 

Undir stjórn þessa sameinaða flokks alþýðunnar hafði Ísland upplifað slík­ar fram­farir að engin dæmi þektust þess fyrri í sögunni. Landinu hafði ver­ið ger­breytt úr landi, þar sem atvinnuleysi, gjaldeyrisvandræði, fá­tækt og basl ríkti og í land þar sem stórkostlegur iðnaður starfaði á grund­velli al­mennr­ar virkj­unar fossanna og hagnýtingar hinna auðugu fiski­miða… Land­­búnaðurinn var orð­inn gerbreyttur… Aðbúnaður verkalýðsins hafði ger­breyst… 

Síðan yrðu kosningar haldnar hið sama ár. Efnahagur landsins væri í blóma, bænda­flokkurinn hættur störfum og  

Íhaldsflokkurinn var horfinn, nokkrir af forsprökkum hans höfðu verið gerðir landrækir fyrir landráð, en leyfarnar af flokknum leystust upp, eftir að heildsalar og stóratvinnurekendur hurfu úr sögunni… Stétta­mun­ur­­inn var horfinn, svo stéttaflokkar voru ekki lengur til og ekkert rúm fyrir þá í hinu sósíalistíska þjóðfélagi. Að vísu höfðu nokkrir fjár­glæfra­menn sem flúðu af landi til Lund­úna árið 1940, þegar Lands­bank­inn varð gjaldþrota og öll óstjórn valda­klík­unnar varð þjóðinni opinber, — gef­­­ið úr blað er­lend­is og ráðist á hinn sam­ein­aða flokk alþýðunnar og sak­­­að hann um ein­ræði, af því að hann var eini stjórn­málaflokkurinn í land­­­­inu, — og höfðu þessir menn reynt allskonar spellvirki, einu sinni tek­­­­ist að eyðileggja Sogs­stöðina um stundarsakir, en einkum þó reynt með erlendu fé að magna flokk gegn alþýðunni í landinu, en aldrei tek­ist.[4]

Þetta var nú líka draumurinn í Sovétríkjunum og sjá menn langa þrauta­sögu þjáninga og harðstjórnar. En Íslendingar lærðu ekkert af mis­­­tökum annarra. Stefna íslenska Kommúnistaflokksins var því að koma á fót sams­­konar skipu­lagi og ríkti í Sovétríkjunum þegar Íslend­ingar hefðu komist „gegnum erfiðleika lýð­ræðisins til sósíalisma.”[5] Ís­land skyldi því verða ólýðræðis­legt sósíalistaríki að sov­éskri fyrirmynd. Þetta var hin nýja lífssýn sem Íslendingum var boðin í krepp­­­unni og margir aðhylltust. Og til að reyna að koma því á koppinn seldu menn Öxar við ána úr landi og fluttu inn internasjónalinn. Trúnaður þessara rauðleitu byltingarsinna var fyrst og fremst við Sovétríkin og stálbóndann í Moskvu. Íslensk vitund hafði nú vikið fyrir marx-stalínískri alþjóða­hyggju í hugum margra og fór þeim fjölgandi sem hugsuðu svo.    Hefði draumsýn Einars Olgeirssonar orðið að veruleika myndi Ísland hafa orðið að litlu sovétríki. Reynsla þjóða sem lentu undir stálhæln­um geta gefið vísbendingar um hvernig staðið hefði verið að málum hér á Íslandi. Mannréttindi hefðu verið afnumin í sovéskum stíl, efnahagur lands­ins eyði­lagður með vonlausum efnahagsstefnum og aðgerð­um stalín­ism­ans. Síðar meir, eftir stríðið, hefðu síðan rússneskar hersveitir komið til lands­ins til að „verja Íslendinga” gegn ágangi „heimsvaldasinna”. Og eins og í öðrum fylgi­ríkjum Sovétmanna hefðu kannski verið flutt hing­að kjarn­orku­vopn, „í varnarskyni”.  Og þetta óskuðu sér og boðuðu sömu menn og síðar mögl­uðu einna mest gegn hersetu Bandaríkjanna á Íslandi og kjarn­orku­víg­búnaði Atlantshafsbandalagsins! Það er víst ekki sama hver er, Jón eða séra Jón. 

Kannski voru þessir menn óvinir ríkisins...eða a.m.k. óvinir þjóðarinnar, úr því þeir óskuðu henni þess, að komast undir kúgun og áþján morðóðra glæpamanna úr austurvegi? En sú draumsýn, sem kommúnistar höfðu 1938, var auðvitað ekki sú sama og þeir höfðu 1968, og enn síður 2006. En var réttlætanlegt að hafa eftirlit með starfsemi þeirra? Það er auðvitað spurning, sem erfitt er að svara. Slíkt hlýtur að hafa verið bundið við persónur og aðstæður. Hvað snerti harðlínukommúnista, tel ég það réttlætanlegt, miðað við það hugarfar, sem þá var ríkjandi. Hafa ber í huga, að þessir menn höfðu þá stefnu, beint eða óbeint, að selja Ísland á vald erlends einræðisríkis, sem hafði fram að því ekki sýnt neitt það af sér, sem réttlætt gæti slíka hollustu. Vestrænar ríkisstjórnir munu hvarvetna hafa haft eftirlit með starfsemi kommúnista og ekki að ósekju. Og af hverju ekki hér? En þó voru ekki allir þeir, sem tóku þátt í starfsemi herstöðvarandstæðinga í raun og veru kommúnistar. Ég get skilið eftirlit með starfsemi Sósíalistaflokksins, meðan hann var sem harðsvíraðastur, en hvað snertir herstöðvarandstæðinga, fæ ég ekki skilið hvaða ástæður lágu þar að baki. En auðvitað er auðvelt að fletta fingur nú í dag, þegar andrúmsloftið er frábrugðið því sem var. En þeir, sem í dag gagnrýna þessar hleranir af sem mestu móði, verða að hafa í huga, að kommúnistar höfðu stefnu, sem bæði hættuleg hagsmunum ríkis og þjóðar; það fyrrnefnda vildu þeir færa á vald annars ríkis; setja Ísland í einskonar "Sovétbandalag". Og sömu menn, og/eða pólítískir arftakar þeirra eru nú fremstir í flokki þeirra, sem berjast gegn Evrópusambandinu, sem er einskonar póstmódernísk útgáfa af gömlu Sovétblokkinni. Ég verð að viðurkenna, að ég sé lítinn mun. En gott að íslenskir sósíalistar skuli hafa áttað sig á þessu; betra fyrr en síðar.

[1]  „Leið íslenzku þjóðarinnar úr gjaldþroti auðvaldsins til velmegunar sósíalismans” Réttur XXII (1937),  1-25.

[2]  Sama heimild, 31-32.

[3]  Sama heimild, 25.

[4]  „Kosningar á Íslandi sósíalismans” Þjóðviljinn, 16. janúar 1938.

[5]  „Leið íslensku þjóðarinnar”, 28.